SAKISIDA

BÃASA W?GSGO

 

 

 

 

                                                                

 

                                                                 BÃASA WɛGSGO

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Mai 2019

Traduit en moore par :

Dr Tiga Alain OUEDRAOGO

INSS/CNRST

Equipe d’appui :

 Dr Tirogo François

                                    Dr Issa OUEDRAOGO

 

Lecteurs :

Dr Jules KINDA sous-commission du moore

Pr Pierre Malgoubri Sous-commission du moore

 

SYNTHÈSE EN FRANÇAIS

Titre: notion de nosographie de quelques pathologies

Ce document a été traduit du 25 mars au 25 mai 2019. L’équipe de traduction est composé des chercheurs de l’INSS, ainsi que des enseignants chercheurs de l’Université Joseph KI-ZERBO et des étudiants. La traduction a consisté à des enquêtes terrain auprès des tradipraticiens, des entretiens auprès des spécialistes en médicine traditionnelle et des utilisateurs de la medicine traditionnelle.

Le résumé du document dit que le diabète est un trouble de l’assimilation, de l’utilisation et du stockage des sucres apportés par l’alimentation. Cela se traduit par un taux de glucose dans le sang élevé: on parle d’hyperglycémie. Selon l’Organisation Mondiale de la Santé (OMS), le diabète est diagnostiqué si la glycémie à jeu nest supérieur ou égale à 1,26g/l à deux reprises ou la glycémie supérieur à 2g/l à n’importe quell moment de la journée en plus des symptoms de diabète.

C’est ainsi que l’Institut de Recherche en Sciences de la Santé (IRSS) en collaboration avec le Fonds Commun Genre (FCG) a initié cette formation au profit des femmes tradipraticiennes de la Province du Sanmatenga.  

Le document traduit a été diffusé auprès des femmes tradipraticiennes de santé après une formation qui a duré une semaine

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sikira bãaɡa

  1. I.       A yalɡ wilɡri / A sẽn yaa bãaɡ ninɡa

Wala b sẽn boond-a to-to wã sikira bãaɡ yaa yãmb yĩnɡã sẽn wat n tar zuloees ne sikira menɡ zãabo sẽn yit yãmb rɩ nambẽ wã. A tũuda ne sikira sẽn n wat n lebɡ wʋsɡ yãmb zɩɩma pʋɡa : wakat kãnɡa b yeendame tɩ yãmb zɩɩma pʋɡa sikira yaa wʋsɡo. Sã n yaa ne Nasiyõ zini tʋʋm noor kasenɡ ninɡ sẽn ɡet nin-buiida laafɩ koɡlɡ yellã (b sẽn kʋʋɡ koɛɛɡ n bool tɩ OMS), b sã n wa yeel tɩ ned bẽeda sikira bãaɡa, yaa b sẽn wat n mik tɩ neda sẽn na n ka rɩ, tɩ b maal ɛɡzame noor a yiibu, n wa yã t’a zɩɩma lɩtr a 1 pʋga, yaa sikir sẽn yɩɩd garam a 1 la  bilfu ; bɩ b sã n wa mik tɩ daara pʋɡẽ wakat ninɡ fãa t’a zɩɩma lɩtr a 1 pʋɡ sikir sẽn be beenẽ yɩɩda garam a 2, n le paas ne b sẽn na n wa yãnd sikira bãaɡ bãn sẽn be ne-ã, la b tõe n yeel tɩ neda bẽeda sikira bãaɡa.     

  1. II.    Sikirã bãas buud sõore

Sikirã bãas buud yaa yiibu : pipi soabã, neb sẽn bẽed sikir bãaɡa bãmb koabɡ sʋka, a yõkda neb a yoobe ; a yiib n soabã yõkda neb 92, neb koabɡ sʋk sẽn bẽed sikira bãaɡa. sikir bãas buud nins sẽn keta, yõkda neb a yiibu, neb koabɡ sẽn bẽed sikira bãaɡa (b boond-b lame tɩ MODI, LADA bɩ bãas kẽer bɩ tɩt rɩkr sẽn wat ne sikir bãase).

Pĩnd-pĩnd zãmaanẽ wã, b ra boonda pipi soabã tɩ sikir bãaɡ ninɡ sẽn wat n mik tɩ neda landɡã ka le yiisd koom ninɡa b sẽn bool tɩ ẽsilina (n kʋʋɡ koɛɛɡ tɩ DEYIDE) ; a nonɡ n yõkda kom-bõoneɡã ne kom-bi-bɩɩsã.

Sikir bãaɡ a yiib n soabã nonɡ n yõkda nin-bɛdã, rat n yeel tɩ neb sẽn yɩɩd yʋʋm pis naase.

  1. Bũmb nins sẽn wilɡd tɩ neb bẽeda sikirã bãaɡa

Sã n yaa ne sikira bãaɡ pipi soabã, neda yũuda koom wʋsɡo, la a rʋʋt hal wʋsɡ n yɩɩd pĩnda, la a faaɡd n kẽnda. Bũmb ninɡ sẽn wat ne sikira bã kãnɡa, yaa sẽn wat n mik tɩ nedã landɡã ka le yiisd koom ninɡa sẽn boond tɩ ẽsilina ye.

Bũmb nins sẽn wat ne sikira bãaɡ a yiib n  soabã, yaa sẽn na n mik tɩ ned yaa nin-bedre la a ka maand yĩn-wɩsɡre. Rẽ n wat n vẽlɡ bãaɡa neb nins menɡ sẽn be tɩ bãaɡa tõe n yõk-bã. Sikir bãaɡ a yiib n soabã tõe n bee ne ninsaal n kaoos tɩ b ka bãnɡ ye : a tõe n bee ne ned sẽn na t’a yʋʋm a 5 bɩ yʋʋm 10 menɡ tɩ b yaool n wa bãnɡe. A kaoosdame tɩ b yaool n bãnɡ t’a bee ne neda.

 

Yĩn-werse[1] (bɩ kãm-werse)

  1. I.                    A yalɡ-bilɡri (A sẽn dat n yeel t’a soaba)

Kãm-wers yaa zɩɩm bãaɡa. A tũuda ne roaɡdbã zɩɩm sẽn yaa soabã. Rat n yeel tɩ roaɡdb a yiibã zɩɩm sã n tar kam-wersã bãaɡ bila, b sã n doɡ biiɡa, bi kãnɡ tõe n bẽe kãm-wersã bãaɡa. Yaa zɩɩm bil-miidã la a yõkda.  Yaa zɩɩm bil-miidã bũmb ninɡ sẽn kõt-b kõbɡã tɩ yaa miuuɡã n sãamda. Yẽnda sẽn sãama, ledɡda ne bũmb sẽn yaa sabaab tɩ zɩɩm bil-miuuɡã lebɡ wala ɡeooɡo. 

Zɩɩm bil-miidã sẽn ka le tar laafɩ wã ka le tõe n kẽ zɩɩma soy pʋsẽ ye ; rẽ kɩtame tɩ neda yĩnɡ ka le paam pãnɡ sõma, tɩ zɩɩm bil-miida me le kiid tao-tao.

  1. II.                  Bãn nins sẽn wilɡd tɩ ned bẽeda kãm-werse

Biiɡ sẽn zems yʋʋmd n tãaɡ yʋʋmd la pʋsʋka, a sã n bẽed kãm- wersã, yãmb yãtame tɩ koadenɡ[2] n tara, a yĩnɡa menɡa, yãmb sã n ɡese, yãmb neeme t’a yaa bãada, yãmb le mikdame t’a  yaa pʋ-zab soaba, a kõaba me zabdame tɩ bala a sõora ne a landɡã yaa bɛda. Bãn kẽer me n be la b ka yikd kãm-wersã bãaɡ wʋsɡ ye ( yaa wa vʋʋsma sẽn mi n tar zuloeesã wʋsg-wʋsgã, ɡĩila sẽn mi n wɩkd n zabdẽ wã, ned sẽn mi n wa muɡ bɩ a yĩnga sẽn mi n wa kiidẽ wã, n le paas ne sũura bãase, tɩ ketẽ). La bãnd bɛd sẽn wilgd tɩ ned tara kãm-wersã bãaɡa yaa vuks a tãabo :

  • zɩɩma so-tũudsã zabda hal wʋsɡo : zɩɩm bil-miidã sẽn ka le yaa sõma wã, na n yẽda zɩɩma sor n wa ne zuloees n kõ neda yinɡã (wala a yiima, a kõabã, bɩ a pʋɡã). A zabda hal wʋsɡo ;
  • zɩɩma ka le waooɡ ye : zɩɩm bil-miidã sẽn be landɡẽ wã fãa kiime;
  • vʋʋsma tõe n wa tara zuloeese, wala fulfutã zĩiɡẽ ;
  • zɩɩma soy sẽn mi n wa yẽtẽ, sẽn yɩɩda a tõe n wa kɩɩme tɩ neda tãsiyõ[3] rʋʋda.

 

Pel-n-yɩk bãaɡa[4] (pel-n-yɩk sẽn dʋʋdã)

  1. I.                    Yalɡ-bilɡri

 Pel-n-yɩk bãaɡ yaa sũur bãaɡ sẽn nonɡ n yõkd neb wʋsɡo, sẽn wa n tɩ yɩɩda pel-n-yɩk bãaɡ ninɡ sẽn dʋʋda. Ned tãsiyõ sẽn yaa sõma, yaa b sẽn na n mik tɩ b sã n dɩk zɩɩma sẽn tũud soy wã zĩigẽ wã, a pãnɡa zemsa mɛrkiir 12  n sok 8 (12/8). Pipi soabã, 12 yaa b sẽn dɩk tãsiyõ wã wakat ninɡ neda sẽn yiisd pemsma a vʋʋsma wakato. A yiib n soabã, rat n yeel tɩ 8, yaa tãsiyõ wã rɩkr sasa ninɡ neda sẽn fõoɡd pemsma, a vʋʋsma wakato. Wakat kãnɡa neda sũur wɩkame.  Tãsiyõ wã menɡ toeemda daara pʋɡẽ. Rabeem bɩ yɛɛsɡ sã n yõk neda, a tãsiyõ wã rʋʋdame. 

B sã n wa rɩk ned tãsiyõ naoor tãabo dasm toor-toore n wa mik t’a tãsiyõ wã yɩɩda mɛrkiir 14 n sok 9, yaa wakat kãnɡ la b yeend t’a soabã bẽeda tãsiyõ ninɡ sẽn dʋʋda.

  1. II.                  Bũmb nins sẽn wilɡd tɩ ned bẽeda pel-n-yɩk bãaɡ ninɡ sẽn dʋʋdã

Bãn ka be vẽelɡ fas woto n wilɡd tɩ ned bẽeda pel-n-yɩka bãaɡ ye. Yaa rẽ n so tɩ b mi n wilɡd t’a yaa bãaɡ sẽn solɡd-n- kʋʋd-ninsaala. B sã n dɩk neb a tãab sẽn bẽed pel-n-yɩk bãaɡ ninɡ sẽn dʋʋda, ned a yembr n ka mi t’a bẽeda bã kãnɡa ye. La sã n yaa ne neb nins sẽn bẽed tãsiyõ ninɡ sẽn dʋʋda tɩ mi n wa lebɡ kɛɡenɡã, bãn nins sẽn wilɡd tɩ b bẽeda bã kãnɡa tõe n yɩɩ wa bambã : neda sũur fibdame, a yĩnɡa noremdame, yaamse, nen-yilenɡ n tar-a, a nina tara zuloeese, a sũura yikda wʋsɡo, zu-zab n yõkd-a, a tʋba wuumda wa bʋrɡo n namsd-a, yõyã yunda zɩɩm, a sũura wandame, bɩ tõe n wa ne wʋʋbɡo, a nao wã bɩ a nusã tõe n wa kiidame, bɩ b zabd-n-vʋtame.

 

Sãaɡa

  1. I.                    Yalɡ - bilɡri

Yaa bãaɡ sẽn tik tɩ ned maand we-kɛɛnɡ (sãad) naoor wʋsɡ daarã pʋgẽ (neda tõe sãame tɩ yɩɩd naoor a 5 daarã pʋɡẽ). A yaa bãaɡ sẽn kɩt tɩ neda yĩnɡ fɛɛda, rat n yeel t’a soaba yĩn-koom booɡdame n kẽnda. A tõeeme n wa lebɡ zuloɛɛɡ kasenɡ sã n mik tɩ neda sãada sẽn yɩɩd naoor  10 daar pʋgẽ. Koamba wʋsɡ n nonɡ n bẽed-a tɩ sã n mikame tɩ bũmb bɩ rɩɩb ninɡa n ka yɩ nooɡ ne biiɡã sãbɡ ye.

II. Bũmb nins sẽn wat ne sãaɡa

Sãaɡa bãaɡ bil nonɡ n tũuda rɩ rãmbẽ wã bɩ ne bĩnda sɩɩsɡo, sã n mikame tɩ bãaɡa bil bee be. Sẽn wa n tɩ yɩɩda, yaa ko namba ne rɩ rãmb sẽn yaa rẽɡd n le tar bãaga bila, bɩ yãmb sã n sɩɩs bĩnd sẽn tar bãaɡa bila la a tũud be n yõk neda. Manesem dãmb la zoɡd kẽer menɡ n tol be toor zalle n tõe n wa yɩ sabaab tɩ sãaɡa bãaɡ bil piuuɡ wʋsɡ la a kɩ tɩ sãaɡa yõk neb wʋsɡo. Yaa wala :

  • biiɡ sẽn pa yẽesm a ma bĩisem bala, n tɩ tãaɡ kiuuɡ a 6. (rat n yeel tɩ ka seɡd n kõ biiɡa koom bɩ rɩɩb t’a na ka ta kiuuɡ a yoob ye) ;
  • yãmb sã n kõ biiɡ biberõ ;
  • rɩɩb sẽn dʋɡ tɩ bɩ t’a bĩnɡrã tɩ yãmb sã n fulɡ-a n kaoose ;
  • yãmb sẽn na n nonɡ n yũud bɩ tʋmd ne koom sẽn yaa bĩnd namb sẽn tar bãaɡa bil n kẽ be;
  • yãmb sẽn mi n yi we-kɛɛnɡ n ka pek y nusã ne sãfãnd la y yaool n na n sɩɩs rɩ nambã;
  • biiɡ sẽn mi n sã tɩ yãmb sã n mi ka pek-a ne sãfãnd la yãmb menɡã sẽn ka pek y nusã ne sãfãnd, yãmb sẽn mi n wa yẽes biiɡa sɛɛɡ n sa wã (sẽn yɩɩd yaa kom-peelsa ma rãmba).

 

  1. III.                Ad saɡls nins b sẽn kõt-y

Yãmb sẽn ka seɡd n maala soaba (sẽn yɩɩda, sã n mikame tɩ bãaɡa bee ne neda) :

  • Yãmb ka seɡd n vʋdɡ (n boke, n pik) neda ye
  • neda ka seɡd n dɩ wʋsɡ ye (woto tõe n yãnɡa wʋʋbɡa n paase),
  • neda ka seɡ n dɩ rɩ rãmb wala orãase, pusa, tɛɡdɛɡe ye. A ka seɡd n wãb nayũ bɩ ku ye, la a le ka seɡd n dɩ rɩɩb buud sẽn tar sikir ye.

 

 

Sãb-noaadenɡa

  1. I.                    Yalɡ bilɡri

Sãb-noaadenɡ nonɡ n zabda yãada hal wʋsɡo. Bãaɡa bil yita rẽɡdẽ wã, wala rɩ rãmbẽ wã, tɩ bool tɩ pʋ-beedo. A yaa sãaɡ sẽn yit zɩɩm, la a yiisd meto ne yõ-fẽto, la a nonɡ n tũuda ne pʋ-zab hal wʋsɡo.

Sãb-noaadenɡ tara buud a yiibu :

-   Sãb-noaadenɡ ninɡ sẽn yõkd yãada tɩ boond tɩ amibiyaas. Sãb-noaadenɡ kãnɡ bãaɡa bil vɩ yã-bedra pʋɡa ; pʋ-beed sã n tar neda, a tõe n waa ne sãb-noaadenɡ kãnɡa.

-   Sãb-noaadenɡ buud a yiib n soabã, yaa bãaɡ bil (miskorob) sẽn wẽnd mooɡ n wat ne a. Sãb-noaadenɡ kãnɡ bãaɡa bil tara pãnɡ hal wʋsɡo

La yaa tẽms nins sẽn yaa tʋʋlɡã la sãb-noaadenɡã nonɡ n yõkd nebã wʋsɡo. Rɩ namb nins sẽn yaa rẽɡdã, n le paas ne yolɡemdã sẽn mi n ka be wã yaa sabaab tɩ bã kãnɡa paamd pãnɡ hal wʋsɡo. Tɩ yaa rẽ n kɩt tɩ bãaɡa bil piuuɡd sõma, sẽn tũud ne rɩ rãmb bɩ ninsaalba bĩnd sẽn na n tar bãaɡa bila. B sã n maand we-kɛɛnɡa vɩʋʋɡẽ yaa sabaab tɩ bãaɡa bil piuuɡ n yõk nebã.

 

  1. Bãn nins sẽn wilɡd tɩ sãb-noaadenɡ tara neda

Bãnd ninɡ sẽn wilɡd vẽelɡ tɩ yaa sãb-nooadenɡ n tar neda, yaa neda sẽn na n sãad hal wʋsɡo, t’a sãaɡa me le tũud ne zɩɩm, meto la ne yõ-fẽto. La bãn a taab me sẽn wilɡd tɩ yaa sãb-noaadenɡ la neda bẽeda la woto :

  • neda yĩnɡ wɩnɡdame, tɩ wakat ninɡ me bɩ waooɡd kẽed-a ;
  • pʋ-zab wʋsɡ n tar-a;
  • ka-saamb[5] n yõkd neda, t’a pʋɡa me le wukda;
  • neda pʋɡa rooɡ yaa pemsem ;
  • wakat buud fãa neda rat n kẽnɡa we-kɛɛnɡa;
  • neda sã n kẽnɡ we-kɛɛnɡa, a ka rat n yik tao-tao ye ; a maɡdame t’a na ka sã n sa ye;
  • rɩɩb yamleooɡ ka le tar neda ye;
  • neda zɩslema wooɡdame (a kɩlo wã wooɡdame);
  • neda bẽeda zu-zaba;
  • yaams n tar neda;
  • neda wʋkdame[6] ;
  • neda yĩnɡ fɛɛdame (a yĩnɡa koom ka le waooɡ ye).

 

Bãn kẽer me n tõe n pukd bilf-bilf la b melemdẽ ; yaa wala : yĩn-wɩnɡre sẽn zemse, neda pʋɡ yotame, a pʋɡa pemsem yaa wʋsɡo t’a le sãad bilf-bilfu ; la bĩndã ka koaaɡ ye. Neda yĩnɡ pãnɡ tõe n wooɡame bɩ a zɩɩma menɡ tõeeme n wooɡe ; bɩ wakat ninɡ menɡa, neda zɩslema tõe n wooɡa hal sõma n kaoos n zãaɡe.

Sãb-noaadenɡ ninɡ bãaɡa bil sẽn wẽnd mooɡã, tõe n zab n zemsa dasem a 4 n tɩ tãaɡ dasem a 8. T’a buud ninɡ sẽn zabd wʋsɡã tõe n t’a semɛn 3 bɩ a 6 (rat n yeel tɩ kiuuɡ bɩ kiuuɡ la pʋ-sʋka). Sãb-noaadenɡ ninɡ sẽn boond tɩ amibiyaasã (bãaɡa bil vɩ yõ-bedrã pʋɡa) nonɡ n zabdame n zemsd semɛn a 2 (dasem 14).

 

Weooɡo

  1. I.                    Yalɡ-bilɡri

Yaa rũnɡ n wat ne weooɡã. Rũnɡã tara zẽnem tɩ boond tɩ palasmodiyom, yaa yẽnda la bãaɡa bila, tɩ rũnɡã sã n dũm ned bala, weooɡã yõkda a soabã. Weeoɡã yaa bãaɡ sẽn zabd hal wʋsɡ tẽms nins sẽn yaa tʋʋlɡã ne tẽms nins saaɡã sẽn ka malɡ n niid sõma wã.

Sã n yaa ne Burkina Faso ka, sẽn tik ne vɛɛsɡã, sõdɡ pʋɡẽ, yaa weooɡã n kʋʋd neb wʋsɡ n yɩɩd bãas a taabã. Neb sã n wa kẽnɡ tõnd loɡtor yiyã, wʋsɡã nonɡ n yaa weooɡã la b bẽeda.

Sã n yaa ne moore, b nonɡ n boonda bã kãnɡa tɩ weooɡo, bɩ koom, liuula, pali bɩ sãbɡa.

 

  1. II.                  Bũmb nins sẽn wat ne bãaɡa la a sẽn tũud sor ninɡ n yõkd ned to-to

Yaa rũnɡ n wat ne weooɡã bãaɡa. Yaa rũn-yãaɡ tɩ boond tɩ anofɛlle. Rũnɡ kãnɡ ka tar rɩɩb wʋsɡ tɩ ka zɩɩm ye.

Rũnɡã sãn n dũm neda, bãaɡa bil sẽn vɩ a kolkotẽ wã, a ninɡda la neda zɩɩmẽ. Bãaɡa biis sẽn boond tɩ isporozoyitã rẽnɡd n kẽnɡame n tɩ vɩɩnd neda sõorẽ. Yaa beenẽ la b piuuɡda. Yaa dams a 8 looɡr poore, la b yit sõora pʋɡẽ n na n sãam zɩɩm bil-miidã la b kel n tar yẽeɡre.  

  1. III.                Bãn nins sẽn wilɡd tɩ ned bẽeda weooɡo

Weooɡã bãaɡ tara buud a yiibu : weooɡ yol-yole ne weooɡ kãe-kãe.

  • weooɡã bãaɡ ninɡ sẽn yaa yol-yolã

Weooɡ kãnɡ ka tar bãn sẽn wilɡ tɩ yaa bã-kɛɡenɡ ye. A ka malɡ n zabd wʋsɡ ye. La a bãna la woto: neda yĩnɡ ka wɩnɡd wʋsɡ ye ( zemsda degere 37 n tẽk 5 bɩ degere 38 n tẽk 5), waoodo, zu-zaba, rɩɩb yamleooɡ kaalem, yĩnɡa wõrdame, neda ka rʋʋd wʋsɡ ye, la rʋʋd kooma me kõbɡ tekdame n yaa waa rõod-rõodo.

  • Weooɡ  kãe-kãe (weooɡã bã-kɛɡenɡa)

Yaa rũnɡã zẽnem sẽn bool tɩ palasmodiyoma n wat ne weooɡã kãe-kãe wã. Yaa bãn nins sẽn wilɡ tɩ neda bẽeda bã-kɛɡenɡã n tõe n wa ne zuloees bɩ tõe n yãk bãada yõorã n wilɡd tɩ neda bẽeda weooɡã bã-kɛɡenɡa. La bãn nins sẽn wilɡd tɩ yaa bã kãnɡ n tar neda la woto : yĩnɡa ɡĩil la nembd-tʋmdsã wɩkdame (sẽn yɩɩd yaa kambã), yĩn-wɩnɡre (tõe n ta deɡere 39 bɩ 42), bãada muɡdame la a sobda, zɩɩma satame tɩ bala zɩɩm bil-miidã booɡa zɩɩmã pʋɡa, bãada wʋkda (wʋʋbda) wʋsɡ-wʋsɡo, yaamse, sikira booɡda zɩɩma pʋɡa.

  1. IV.               Neb nins weooɡã bãaɡ sẽn tõe n yõk wʋsɡo
  • Pʋɡ-pʋsã, tɩ bala pʋɡ-pʋɡ pãnɡa ka le waooɡ ye ;
  • Kamb nins sẽn na ka ta yʋʋmd n tal tãag yʋʋm a 5 wã, tɩ bala bãmb me ka tar pãnɡ wʋsɡ ye ; b yĩnɡa ka wɩsɡd tao-tao ye
  • Neb nins sẽn da yi zĩis nins bãaɡa sẽn da be n le lebɡ n wa beenẽ yaasa ; bãaɡã tõe n yõka nin bamba.

La sã n yaa ne Burkina Faso ka, tʋʋm noor ninɡa sẽn zabd ne weooɡã bãaaɡã kõo vẽelem tɩ yaa neb vuɡs a 2 la bãaɡa tõe n yõke : yaa pʋɡ-pʋsã ne kamb nins sẽn ka ta yʋʋmdã n tal n tãaɡ yʋʋm a 5 wã.

  1. V.                 Pʋɡ-pʋɡ sẽn bẽed weooɡã sẽn tõe n seɡ zuloees ninsã

Weooɡã bãaɡ sẽn wat ne zuloees ninsã sã n mik tɩ pʋɡ-pʋɡ bẽed-a lame la woto :

  • zɩɩm kaalem (bãaɡa tõe n kɩɩme tɩ paɡã zɩɩm sa);
  •  pʋ-sãanɡse (bãaɡã  tõe n kɩɩme tɩ paɡã pʋʋɡ sãame);
  •  Paɡã tõe n doɡa biigã n mik t’a ka le vɩ ye (biiɡã ki pʋɡẽ wã) ;
  •  paɡã tõe n doɡame tɩ na ka ta ye;
  •  paɡã tõe n maala kaalem (kiime);
    •  tõe n doɡa biiɡã t’a yaa kɩdɡ wʋsɡo (a zɩslema, a kɩlo wã ka waooɡ ye).

 

  1. VI.               Ad saɡls ninsã nebã sẽn seɡd n deege

Zoɡd ninsã nebã sẽn seɡd n tala la woto:

  •  koɡl-y mens ne rũmsã ; rẽ wã, yãmb seɡd n ɡãanda fu-rooɡ pʋɡa ; yãmb seɡd n puusa rũmsã tɩto, fu-poɡd nins menɡ sẽn likd rooɡa riɡ-noy seɡdame tɩ b puus-b ne rũmsã tɩto ; yãmb leb n tõe sõoɡa yãmb yĩnɡa ne kaam nins sẽn diɡd rũmsã.
  • yãmb seɡd n dɩka tɩt sẽn koɡend yãmb ne weooɡã ; rẽ sõngdame n tõoɡ kʋ bãaɡa bila, noakenɡa[7] zɩɩma pʋɡ t’a ra wa tõoɡ n wa ne bãaɡa pʋɡa sasa ye.
    Pʋɡ-pʋsã seɡd n kẽndẽ la loɡtor yiyã sẽn na n yɩl n tõoɡ n zab ne weooɡã pʋɡã wakato.
  • yãmb seɡd n kõo nin-buiidã saɡls sẽn kẽed ne yolɡemdã baoob wɛɛnɡẽ, la y le wilɡ-ba tɩ b ɡẽe fu-rot pʋsẽ la b puusdẽ rũmsã tɩto.
  • yãmb seɡd n puusa zaka  pʋɡ fãa rũmsã tɩto
  • yãmb seɡd n maala modɡre tɩ zĩisã fãa yɩ yolɡemde, sẽn yɩɩda modɡ-y tɩ ko-rẽɡd ra naam yãmb zaksã pʋsẽ ye

 

 

Pʋ-nodre

  1. I.                    Yalɡ-bilɡri

Bã kãnɡa, boond-a lame tɩ pʋ-nodre sã n mikame tɩ yaa pʋʋrã pʋɡẽ la nodrã be ; la b boond-a lame tɩ pʋ-nodr sẽn be yãada zuɡu sã n mikame tɩ nodrã sɩd bee yãada zuɡu. Wala a yʋʋrã, bã kãnɡa yaa nodr sẽn be pʋʋra pʋgẽ. La nodrã bee rɩɩbã bʋkr so-tũudɡ zĩiɡẽ (ɡes-y fotã ).

 

 

 

  1. II.                  Neb nins pʋ-nodrã sẽn tõe n yõk wʋsɡ-wʋsɡo
  • paɡb nins sẽn zems yʋʋm 50 n tal n kẽnɡã, bamb tõe n bẽe pʋ-nodrã.
  • rap nins sẽn zems yʋʋm 40 n tal n kẽnɡã, bãmb tõe n bẽe pʋ-nodr ninɡ sẽn be yãada zuɡã.

Neb kẽer meng tõe n dɩka bãaga b roaɡdb nenɡẽ.

 

  1. III.    Bũmb nins sẽn tõe n wa ne pʋ-nodrã

Yaa rɩ namb bɩ zoɡd sẽn tõe n paas bãaɡa pãnɡa, bɩ b yɩ sabaab tɩ b ka tõoɡ n tɩp bãaɡa t’a sa tao-tao ye ; tɩ bala, b wata ne zuloees n kõ neda pʋɡa :

  • sɩɡaarã yũubu ;
  • rãama yũub wʋsɡ-wʋsɡo ;
  • rabeem bɩ yɛɛsɡo ;
  • kiparã rɩɩb wʋsɡ-wʋsɡo.

 

 

 

  1. IV.   Bãn nins sẽn wilɡd tɩ yaa pʋ-nodr la neda bẽeda

Bãn-bɛdã

  • pʋɡa zuɡ zabd n yõoɡdame. Sã n mikame tɩ yaa pʋ-nodre n tar neda, a zabra malɡẽ yãnɡda a rɩɩb bɩ a koom yũub wakato. Sã n yaa ne pʋ-nodr ninɡ sẽn be yãada zuɡã, a zabra siɡda rɩɩbã wakato, la lɛɛr a 1 bɩ lɛɛr a 3 looɡr poore, a zabra yãnɡdame n paase, wakat ninɡ neda pʋɡã sẽn yaa vɩʋʋɡã (wala yʋnɡ sasa) ;
  • neda sã n zĩnd n na n dɩ, ka-la-ka bala, a maɡdame t’a sekame;
  • neda zotame, t’a pʋɡã le wukd n borda ;
  • la wakat kẽer menɡa, yaa neda zɩɩm yiib looɡr poor la b tõe n yẽnd bãaɡa bãna.

Bãn nins sẽn wilɡd t’a lebɡa bã-kɛɡenɡa

  • neda sũur walemdame t’a le wʋkdẽ.
  • zɩɩm n yit a wʋkrã pʋga (wʋkra kõbɡ yaa wala kafe), t’a bĩndã yaa sabelɡa.
  • yaamse.
  • bãada zɩslem (a kɩlo wã) booɡdame.

Sã n yaa ne pʋɡ-pʋɡa, pʋ-nodrã bãn melemda a pʋɡã sasa tɩ bala a pʋʋɡa rooɡ tara pãnɡa. La a roɡma sã n wa kolɡe, modɡr ninɡa biiɡa sẽn kõt paɡã pʋʋrã kɩtame tɩ wakat kãnɡa, paɡã pʋɡ zabd n yõoɡdame, a sũura tõe n walemdame t’a le rat n mi n wʋke[8].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 



[1] Kuɡpɛɛl ne Tẽkʋdɡ rãmb yetame tɩ « kõab-ra-wɛrma » bɩ « wer-were »

[2] Kuɡpɛɛl rãmb boondame tɩ sawaara

[3] Kaya rãmb le boondame tɩ pel-n-yɩk bãaɡa

[4] Seb kãnɡa pʋɡã, tond leb n tõe n yeelame tɩ tãsiyõ

[5] Kuɡpɛɛl rãmb yetame tɩ baraɡada,

Kaya rãmb kẽer boondame tɩ bã-yoada

[6] Kuɡpɛɛl rãmb yetame tɩ  « wʋʋbdame

[7] bãaɡ bila (sẽn boond ne fãrẽnd tɩ paraziti)

[8] Kuɡpɛɛl ne Tẽkʋdɡ rãmba yetame tɩ « wʋʋbe »



09/11/2023
0 Poster un commentaire

A découvrir aussi


Ces blogs de Actualités locales pourraient vous intéresser

Inscrivez-vous au blog

Soyez prévenu par email des prochaines mises à jour

Rejoignez les 253 autres membres